Axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining rivojlanishi ijtimoiy tarmoqlar va messenjerlarning jamiyatga tez kirib borishiga sabab bo‘ldi. Ular bizning hayotimizni osonlashtiradi va turli ma’lumotlarni, shu jumladan o‘quv materiallari va kurslarini olish uchun asosiy manbalardan biri sifatida ishlatiladi.
Biroq, firibgarlar ham bu qulayliklardan foydalanadi – katta auditoriyaga ega “psevdomotivatorlar”, “psevdopsixologlar” o‘quv kurslari orqali go‘zal hayotni va’da qilishadi. O‘zbekistonda ham shunga o‘xshash firibgarlar bor, ularning nayranglariga tushib qolmaslik uchun biz ularning kimligini bilishimiz kerak.
Bugungi kunda bunday firibgarlarga “infolo‘lilar” («infosigan») atamasi berilgan. «Infosiganlar» hech qanday qiymatga ega bo‘lmagan mahsulotlarini (kitoblar, kurslar, treninglar) sotadigan odamlardir. Ko‘pincha, bu ijtimoiy tarmoqlarda o‘zlarini murabbiy, psixolog yoki biznesmenlar deb ataydigan taniqli blogerlar. Ular kichik haq evaziga muvaffaqiyatli hayot va boylik sirini ochishga va’da berishadi. Aslida esa ularning mahsulotlari ko‘pincha Internetda osongina topilishi mumkin bo‘lgan ma’lumotlardan iborat. Shuningdek, ularning o‘z hayotlari o‘z videolari, postlarida ko‘rsatayotgan hayotdan keskin farq qilishi mumkin.
Jumladan, internet-marketologiya, biznes yuritish, moliyaviy savodxonlik, daromad topishning boshqa yo‘llari, farzand tarbiyasi, er-xotin munosabatlari, jinsiy tarbiya hamda hayotning boshqa sohalari bo‘yicha treninglar o‘tkazish ommalashgan.
Muayyan bilimlar o‘rniga ular qanday qilib maqsadlarni belgilash, o‘zingga ishonish yoki istaklarni to‘g‘ri ifodalash kerakligini aytib, ezoterik yoki psixologik amaliyotlarga murojaat qilishadi. Misol uchun, kichik bir haq evaziga kursning xaridoridan bo‘sh joyni tozalash va eski narsalarni tashlash talab qilinadi. Ular yo‘qdan shov-shuv ko‘tarishadi, yolg‘on muvaffaqiyatga asoslangan holda auditoriya orasida qiziqish uyg‘otadi va pul evaziga buni sotadi.
Shuning uchun «infosiganlar» zamonaviy jamiyatning ofatidir. Ilgari ular unchalik sezilmasdi, chunki ular haqiqiy auditoriya bilan ishlagan, yuzma-yuz uchrashuvlar, «shaxsiy o‘sish kurslari» va boshqa «treninglar» tashkil qilgan. Ammo yaqinda bunday firibgarlar o‘zlarining ma’lumotlarini internetda ommaviy ravishda sotishni boshladilar.
Shunday ekan, barchamiz, ayniqsa, yoshlar ularning kimligini anglab yetishimiz, professional mutaxassislarni hech qanday qiymatga ega bo‘lmagan mahsulotlarni sotuvchilardan ajrata bilishimiz kerak.
«Infosiganlar»ni haqiqiy mutaxassislardan ajratish mumkinmi?
Zamonaviy axborot dunyosida firibgarlar tarmog‘iga tushib qolmaslik uchun ma’lumotni iste’mol qilish bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarga ega bo‘lish kerak.
«Infosiganlar» axborot biznesmenlari bilan bir xil emas. Onlayn ta’lim va xizmatlar sohasidagi mutahassislar odamlarga yordam beradigan sifatli mahsulotlarni ishlab chiqarishi mumkin, chunki sayyoramizdagi ko‘pchilik odamlar oliy ta’lim olishdan farqli o‘laroq, Internetga kirish imkoniga ega.
Biroq, «Infosiganlar» sifatli mahsulotga investitsiya qilishni xohlamaydilar. Ular barcha ijtimoiy tarmoqlarda yashaydilar va ularning reklamasi intruziv, tajovuzkor va hissiy.
“Infosiganlar”ning xususiyatlari qanday? Ularni ijtimoiy tarmoqlardagi xatti-harakatlariga qarab aniqlash juda oson. “Infosiganlar” imkon qadar ko‘proq odamlarni jalb qilish uchun bir xil usullardan foydalanadi.
Hech qanday qiymatga ega bo‘lmagan mahsulotlarni sotishni yaxshi ko‘radiganlar odatda:
– kurs davomida qanday qilib oson va tez ajoyib natijalarga erishish mumkinligini aytib berishga va’da berishadi. Xabar shunday: siz ko‘p harakat qilishingiz va o‘rganishingiz shart emas, chunki bu uzoq va zerikarli. Siz tayyor super bilim olasiz va orzuingiz amalga oshadi. “10 ta darsda til o‘rganing va Londonga boring”, “yangi kasbga ega bo‘ling va Balida masofadan turib ishlang” – bu ularning kundalik hayotidagi shiorlardir;
– o‘zlarini muvaffaqiyatli odamning namunasi sifatida ko‘rsatadilar. Psevdo-mutaxassisning go‘zal hayoti ijtimoiy tarmoqlarda faol ravishda namoyish etiladi: qimmatbaho xorijiy avtomobillar, xorijda hashamatli mehmonxonalarda dam olish, yaxta yaqinidagi fotosuratlar, millionlar sarflanadigan bayramlar, markali buyumlar va hokazo.
Bularning barchasi oddiy odam o‘zining noyob bilimi tufayli muvaffaqiyatga erishganligi haqidagi shaxsiy hikoya bilan birga keladi.
Biroq, ularning mashg‘ulotlari kimga va qanday aniq foyda keltirganiga oid real holatlar odatan yo‘q bo‘ladi. Buning o‘rniga, «boy, muvaffaqiyatli bo‘ling”, “yolg‘izlik va sog‘liq muammolaridan xalos bo‘ling» kabi noaniq formulalar mavjud;
– o‘z yo‘nalishi bo‘yicha axborot shovqinini yaratish, ijtimoiy tarmoqlarda ko‘plab reklamalar, ommaviy sahifalarda muhokamalar, maqtovli sharhlar qoldiriladi;
– ijtimoiy tarmoqlarda maxsus kurs uchun guruhlar yaratadilar va boshqa hech narsa joylashtirmaydilar: na ekspert postlari, na foydali ma’lumotlar, na tavsiyalar;
– ular qancha tinglovchilar, yoqtirishlar va minnatdor sharhlar to‘plaganliklarini ta’kidlaydilar. Katta chegirmalar haqida doimo eslatib turishadi;
– potensial mijozlarni go‘yoki baxtsiz, kambag‘al, yolg‘iz ekanliklariga faqat kurs ularni muvaffaqiyatsizlikdan olib chiqishi mumkinligiga ishontiradilar. Ommabop formulalar: “har bir tiyinni hisoblashdan charchadingizmi? – ko‘proq daromad olishni boshlang”, «muvaffaqiyatli odamlar faqat o‘zlari uchun ishlaydi», «hayotingizni butunlay o‘zgartiring» va boshqalar;
– kursni tez sotib olishga undaydilar: «talab bo‘lgan kasbni oling va oyiga 5 ming dollar ishlab oling». Bunday reklamaga javob berishdan oldin, mehnat bozorida bunday mutaxassislarga aslida qanday ish haqi taklif qilinayotganini va ular uchun ko‘plab bo‘sh ish o‘rinlari mavjudligini tekshirish oson;
– tinglovchilarni ularning hissiyotlari orqali manipulyatsiya qiladilar, masalan auditoriyaning aksariyat qismi chuqur diniy qarashlarga ega insonlar bo‘lsa kurslarda asosiy e’tibor diniy mavzularga qaratiladi, oilasi buzilgan ayollar bo‘lsa hozirgi zamonda ularga er kerak emasligi uqtiriladi.
Bularni hammasi yetmaganidek, ushbu shaxslar kurslarida qonunchilikka zid hatti harakatlarni ham o‘rgatishadi, masalan, moliyaviy savodxonlik kurslari orqali aholiga “moliyaviy piramidalar” ko‘rinishidagi turli firibgarlik sxemalari bo‘yicha daromad topish ko‘nikmalari berib borilganligi faktlari aniqlangan. Bundan tashqari, infosiganlar, ko‘pxotinlik, “radardan qutqaruvchi duo”, davlat raqami belgisini kameradan yashirish, o‘rnatilgan jamoat tartibi qoidalari va milliy qadriyatlarni inkor etish (mensimaslik) kabi mavzularni ham ko‘tarishadi.
Yana nimaga e’tibor berish kerak?
Infosiganlar juda so‘zga usta va xarizmatikdir. Ular yaxshi savdo ko‘nikmalariga ega, tajribali mutaxassis qiyofasini yaratishga qodir va gapirish texnikasi mukammal insonlardir.
Infosiganlar zamonaviy tendensiyalarni yaxshi biladi va auditoriyaning ehtiyojlarini tushunadi. Ular o‘zlarining psevdo-ta’limlarini aynan shu narsaga asoslaydilar. Ular ko‘pincha bir vaqtning o‘zida vazn yo‘qotish, fotografiya va psixologiya kabi bir nechta kurslarni sotadilar.
Potensial qurbonlar va ularning xarakterli xususiyatlari:
– kasbiy charchash, rivojlanishning yangi usullarini izlash;
– ishni yo‘qotish yoki tug‘ruq ta’tilidan qaytish;
– biznesni yo‘qotish;
– yosh qolishni xohlaydigan keksa odamlar;
– o‘zini muvaffaqiyatsiz deb hisoblaydigan depressiya yoki tashvishli odamlar;
– hayotiy tajribasi kam yoshlar.
Bir so‘z bilan aytganda, bu kuchli his-tuyg‘ularni boshdan kechirayotgan zaif odamlardir. Ular «orzu»ning amalga oshishini va muammolarni sehrli hal qilishni sotib olishadi.
Ushbu shaxslar tomonidan seminar-trening kurslar o‘tkazish ta’lim xizmatini ko‘rsatish faoliyati hisoblanmasligi, ushbu yo‘nalishni ta’lim va boshqa sohadagi qonunchilik orqali tartibga solish imkonini cheklamoqda va bu bilan infosiganlar faoliyatiga keng yo‘l ochib berilmoqda.
“Infosiganlar” faoliyati tartibga solinganmi?
“Infosiganlar” faoliyati xavfini anglagan holda, bir qator davlatlar turli xil kurash mexanizmlaridan, jumladan, jinoiy jazolardan foydalangan holda firibgarlikning ushbu turiga qarshi kurashishga harakat qilmoqda.
Ayrim xorijiy mamlakatlarda infosiganlar va havaskor blogerlar o‘z so‘zlari uchun javobgarlikka tortila boshlandi
Shunday qilib, Xitoyda blogerlar, agar maxsus ma’lumotga ega bo‘lmasa, tibbiyot, huquq va moliya bo‘yicha kontentni nashr etishlari taqiqlangan.
Bu qanday nazorat qilinadi? Blogerlar kontentni e’lon qiladigan platformaga ta’lim hujjatini taqdim etishlari kerak va resurs rahbariyati uning haqiqiyligini tekshirishi kerak.
Rossiyada infosiganlar faoliyatiga huquqiy baho birinchi marta 2023-yil yanvar oyida berilgan, o‘shanda «Go‘zallik yulduzlari fabrikasi» onlayn-marafonining tashkilotchilari sud tomonidan aybdor deb topilgan va o‘qitish uchun olingan pullarni va ma’naviy zarar va yuridik xarajatlarni kompensatsiya qilish uchun qaytarishni buyurgan.
Keyinchalik, Rossiya Federatsiyasi Federal Soliq Xizmati tomonidan infojipslarga qarshi iqtisodiy jinoyatlar bilan bog‘liq jinoiy ishlar qo‘zg‘atildi.
2023-yil iyul oyida Federal Soliq xizmati soliq to‘lashdan bo‘yin tovlash yoki pul yuvishda gumon qilingan 100 dan ortiq san’atkor va blogerlar ro‘yxatini tuzdi. Federal Soliq xizmati, shuningdek, ushbu sohadagi yashirin daromad bozorini maksimal darajada «tozalash» maqsadida axborot xizmatlarini sotishga ixtisoslashgan barcha yirik blogerlarni rejadan tashqari tekshirishni boshladi.
2023-yilda Rossiya Federatsiyasi Tergov qo‘mitasi rahbari axborot xizmatlarini sotuvchi blogerlarni o‘z vakolatlarini tasdiqlash va ushbu faoliyatni qonunchilik darajasida amalga oshirishga imkon beradigan mezonlarni ishlab chiqish majburiyatini yuklashni taklif qildi.
2024-yil fevral oyida Rossiya Davlat Dumasida blogerlar va axborot biznesmenlarining tijorat faoliyatini tartibga solish bo‘yicha qonun loyihasini ishlab chiqish bo‘yicha ishchi guruh tuzildi. 2024-yil 21- martda Davlat Dumasi deputatlari yig‘ilishda Rossiya Federatsiyasining Ma’muriy javobgarlik to‘g‘risidagi kodeksi va Jinoyat kodeksiga blogerlarning tijorat faoliyatini tartibga soluvchi bir qator tuzatishlar kiritishni taklif qildilar.
Shu bilan birga, RFda shu turdagi faoliyatning (prosvetitelskaya deyatelnost) huquqiy ta’rifi va uni amalga oshirish tartibi belgilab berilgan. Xususan, ushbu faoliyatni amalga oshiruvchilar o‘zlarining seminar-trening va kurslarida qonunchilikka zid axborotlarni tarqatmasligi shartligi, tegishli malakasini tasdiqlashi kerakligi nazarda tutilgan.
2023- yil dekabr oyida Qozog‘istonda axborot tovarlari va xizmatlari mualliflari uchun davlat tomonidan tartibga solish va javobgarlikni talab qiluvchi onlayn petitsiya boshlandi.
Ijtimoiy tarmoq mutaxassislarining ta’kidlashicha, O‘zbekiston Rossiya yoki Qozog‘istondagi onlayn kurslar bo‘yicha sodir bo‘layotgan ishlardan bir necha yil orqada qolgan. Shuning uchun, infosiganlar bizning bozorni endigina egallashni boshladilar. Ammo hozir ham firibgarlar har xil kurslarni uyushtirib kelmoqdalar. Masalan, 2023-yil oktabr oyida O‘zbekiston Ichki ishlar vazirligi o‘zini biznes-murabbiy va motivator sifatida ko‘rsatib, oyiga 10 ming dollar ishlab olishni o‘rgatishni va’da qilgan Islom Ibrohimovni qidiruvga bergan edi. U firibgarlikda ayblangan.
Balki O‘zbekistonda infosiganlar faoliyatiga qarshi kurashni kuchaytirish kerakdir. Mamlakatimizda tegishli malakaga ega bo‘lmagan holda qanday yashashni va qanday muomala qilishni o‘rgatuvchi “aqlli yigitlar” armiyasi yomg‘irdan keyingi qo‘ziqorinday ko‘payib ketmasligi uchun faol mehnat qilish lozim.
Xulosa o‘rnida aytadigan bo‘lsak, so‘nggi yillarda biz ta’lim mahsulotlarining gullab-yashnaganini ko‘rdik. Onlayn ta’lim endi har qachongidan ham mashhur. Blogerlar ushbu bozorni faol o‘rganishmoqda, chunki ular Internetda qanday qilib pul ishlashni bilishadi.
Shu bilan birga, biz axborot “axlatlari” oqimi davrida yashayapmiz. Turli reklamalar, har xil o‘quv seminarlari, marafonlar orasida siz doimo ehtiyot bo‘lishingiz kerak. Bugungi kunda o‘zini motivatorlar deb e’lon qilgan minglab infosiganlar va vijdonsiz blogerlar bor. Bular hech qanday haqiqiy qiymat bermaydigan kurslar, treninglar, kitoblar va boshqa o‘quv materiallarini sotadigan odamlardir. Ular o‘zlarini biznes-trenerlar, murabbiylar, motivatorlar va boshqalar sifatida belgilaydilar.
Rivojlanish kurslari har doim ham insofsiz emas. Onlayn murabbiylar bilan bog‘lanish yoki bog‘lanmaslik – bu har bir kishining shaxsiy ishi.
Asosiysi, har bir kishi yaxshi mutaxassisni havaskor yoki firibgardan ajratishni o‘rganishi lozim.
